Jak sprawić, żeby bogu ducha winny Ticinese, Berneńczyk, czy Lozańczyk poczuł się jak Szwajcar?… Co zrobić, żeby Nicolasa z Neuchatel nie uciekł ze Szwajcarii i nie przyłączył się francuskiego ruchu oporu na wieść o zbrodniach nazistów? Jak przekonać przerażonego niezwykle skuteczną hitlerowską machiną propagandową Johana z Zurychu, że obrona za wszelką cenę ma sens? Jak wytłumaczyć Francesco z Lugano, że jego rodacy Johan i Nicolas są mu bliżsi mentalnościowo niż koledzy zza włoskiej granicy? Na takie pytania musiały odpowiedzieć władze Szwajcarii przed i w trakcie II wojny światowej. Konieczność utrzymania jedności narodu i gotowości do obrony mimo beznadziejnej sytuacji zewnętrznej skutkowały powstaniem ruchu polityczno – kulturalnego, który tuż przed wybuchem II wojny światowej został podniesiony do rangi polityki państwowej. Obrona duchowa Szwajcarii (po niemiecku: Geistige Landesverteidigung; po francusku: Défense spirituelle), jak mówią niektórzy, stała się cywilną religią Szwajcarów w czasie wojennych zawieruch początku XX wieku.

Po co właściwie przypominać Szwajcarom, że są Szwajcarami?

Obecnie Szwajcarzy jednoznacznie identyfikują się ze swoim narodem. Owszem, koło czerwonych flag z równoramiennym krzyżem powiewają flagi kantonów, ale nikt nie ma żadnych wątpliwości, jaka jest jego tożsamość. W przeszłości jednak wcale to nie było takie oczywiste.

Trudno jest to zrozumieć Polakom, dla których polskość była zawsze pielęgnowana, bez względu na to, czy Polska była od morza do morza, czy wcale nie istniała na mapach Europy. Szwajcaria przez długie wieki była zaledwie luźnym paktem wojskowym kantonów – konfederacją opartą na woli swoich mieszkańców, a nie na wspólnym języku, kulturze, religii, gospodarce, czy mentalności. Nawet nazwa „Szwajcarzy” jako nazwa narodu nie była popularna. Wcześniej mieszkańcy Szwajcarii kolektywnie nazywali się Sprzysiężonymi (Eidgenossen) lub Konfederatami identyfikując się przede wszystkim ze swoją wsią, regionem, czy kantonem. Wszystko się zmieniło, gdy Szwajcaria została podbita przez wojska napoleońskie. Zagrożenie zewnętrzne pomogło ukształtować tożsamość Szwajcarów. Przeciw silnej władzy Republiki Helweckiej, satelickiemu państwu Francji wystąpili niemal wszyscy. Opór Szwajcarów był tak silny, że Napoleon został zmuszony wprowadzić pewne ustępstwa.

W czasie I wojny światowej Szwajcaria przeszła pierwszy test swojej jedności jako narodu. Znalazła się dokładnie pomiędzy młotem a kowadłem – Państwami Centralnymi a Ententą. Uwodzona przez jednych i drugich zdołała ochronić swoją neutralność. Rada Federalna kraju doskonale zdawała sobie sprawę z tego, że poparcie jednej ze stron będzie oznaczała rozpad kraju – sympatie Szwajcarów rozkładały się w końcu dość jednoznacznie zgodnie z granicą pomiędzy częściami językowymi.

Przed 1939…

Szwajcarzy doskonale sobie zdawali sprawę z tego, o jak wielką stawkę toczy się gra. Może nawet bardziej niż władze ich kraju uspakajane czczymi obietnicami Hitlera, że ich neutralność zostanie uszanowana. Już od samego początku lat 30-stych szwajcarscy intelektualiści i artyści podejmowali rozmaite działania, żeby wzmocnić ducha „szwajcarskości” w obronie przeciwko ideologiom totalitarnym.

Jak się nie dać rozsadzić od środka?

Dlaczego było to takie ważne? Obecnie modne jest ustawianie swojego kraju jednoznacznie po stronie „tych dobrych”. Nie inaczej w przypadku Szwajcarii. Jestem w stanie wymienić co najmniej kilka książek pisanych pod tezę, że Szwajcaria tak naprawdę popierała aliantów. Ich autorzy sięgają do prawdziwych danych: między innymi do bilansu handlu zagranicznego podczas wojny, z którego wynika, że Szwajcaria sprzedawała produkty produkowane dla III Rzeszy o wiele taniej Wielkiej Brytanii, czy do korespondencji pomiędzy Aliantami a szwajcarskim generałem Guisanem. Z drugiej strony, wieść gminna głosi, że Szwajcarzy współpracowali z Hitlerem.

Prawda była jednak zgoła inna. Rzeczywistość nie była czarno-biała, ale miała więcej odcieni szarości niż sam pan Grey. W Szwajcarii przed rozpoczęciem II wojny światowej było więcej niż 10% obcokrajowców, w tym większość Niemców. W latach 1933 – 1935 dała się odczuć działalność pronazistowskich Frontów Narodowych, które potem zostały zdelegalizowane. Owszem, ruchy hitlerowskie nigdy nie miały dużego poparcia wśród Szwajcarów przyzwyczajonych do decydowania o swoim losie, ale to nie znaczy, że wszyscy Szwajcarzy byli całkowicie neutralni w swoich sympatiach lub popierali koalicję antyhitlerowską.

Należy pamiętać, że ówcześni ludzie nie posiadali tej wiedzy, która dla nas jest elementarna. Adolf Hitler był na początku uznawany po prostu za charyzmatycznego polityka o radykalnych poglądach, a nie zbrodniarza. Wiedza o milionach mordowanych w obozach koncentracyjnych nie była wtedy powszechna. I tak, Niemcy zamieszkujący Szwajcarię, nawet jeśli nie popierali otwarcie Hitlera, cieszyli się ze zwycięstw III Rzeszy. Mimo, że w Szwajcarii nie było wiele zwolenników totalitaryzmu, znaczący odsetek obywateli popierał tzw. politykę realną – układania się z Państwami Osi.

I na to właśnie liczył Hitler. Zauważcie, że Anschluss Austrii, wcielenie Czechosłowacji, czy późniejsze szybkie podboje niewielkich zachodnich krajów (kampania belgijska trwała 18 dni, czynna obrona Holandii trwała tylko 5 dni, a Dania poddała się niemal bez jednego wystrzału) były możliwe tylko dzięki silnej V Kolumnie i braku wiary w sens obrony.

Dlaczego więc Szwajcaria nie poddała się ani nie przyłączyła do żadnej ze stron tak jak większość krajów europejskich?

Znów wracamy tutaj do charakteru tego wielokulturowego państwa. Określenie się po jednej ze stron stanowiłoby najpewniej początek wyniszczającej wojny domowej i rozpadu Szwajcarii. W końcu zawsze dla dużej części obywateli wojna toczona po jednej ze stron nie byłaby „ich” wojną.

Działania w ramach obrony duchowej

Dlatego właśnie Szwajcaria przed wybuchem wojny i w jej trakcie przeprowadzała szereg działań, które miały na celu przekonanie Szwajcarów do sensu oporu, wzmacniały uczucia patriotyczne i odwoływały się do wartości wyznawanych przez Szwajcarów – wolności osobistej, równości i braterstwa przy poszanowaniu różnic etnicznych, językowych i kulturowych. Na tym właśnie polegała obrona duchowa.

To właśnie wtedy święto narodowe Szwajcarii 1 sierpnia uzyskało tak uroczystą oprawę. Szwajcarzy wspominali nie tylko powstanie swojego państwa, ale także wszystkie bitwy stoczone przeciwko przeważającym siłom wroga (np. bitwę pod Sempach i Morgarten). Każdy szwajcarski teatr wystawiał sztukę Schillera „Wilhelm Tell” podkreślając bohaterstwo i niezłomność szwajcarskiego chłopa przed obliczem habsburskiego pana. Rząd Szwajcarii produkował znaczki i kartki z symbolem neutralności – Helvetią – boginią sprawiedliwości i pokoju.

W Schwyz powstało Archiwum Paktu Federalnego, język romansz został uznany za język narodowy, powstało stowarzyszenie kulturalne promujące kulturę szwajcarską Pro Helvetia, a w Zurychu otwarta została Wystawa Krajowa (tzw. Landi), na której oprócz osiągnięć technicznych i gospodarczych Szwajcarów prezentowano aspekt narodowej tożsamości Szwajcarów niezwykle sugestywnie podkreślając odmienność Szwajcarów niemieckojęzycznych od Niemców.

„Szwajcaria nigdy się nie podda!” – Henri Guisan

Mianowanie Henriego Guisana naczelnym dowódcą wojsk szwajcarskich wyznaczyło nowy rozdział obrony duchowej Szwajcarii. Generał Guisan był zwolennikiem obrony Szwajcarii za wszelką cenę, co wielokrotnie podkreślał w swoich inspirujących przemówieniach. Tuż po upadku Francji, 25 lipca 1940 roku, Guisan wygłosił płomienną mowę do najwyższych stopniem oficerów na łące Rütli, tam gdzie Sprzysiężeni – przedstawiciele 3 pierwszych szwajcarskich kantonów podpisali pakt, który stał się zarzewiem Szwajcarii.

„Będziemy walczyć do ostatniego naboju, a gdy tych zabraknie – na bagnety. Nie poddamy się. Będziemy walczyć do ostatniej kropli krwi.”

Kolejny kontrowersyjny rozkaz niezłomnego generała to wezwanie, żeby każde wezwanie do poddania było traktowane jako zdrada – co w zasadzie było wezwaniem do nieposłuszeństwa w razie, gdyby dowódca zarządził złożenie broni.

Szwajcarskie kroniki wojenne

Szwajcarskie kina od samego początku wojny wyświetlały hitlerowskie i alianckie kroniki filmowe – filmy dokumentalne ukazujące rzeczywistość wojenną. W przypadku kronik niemieckich, te krótkie spoty nie miały wiele wspólnego z dokumentem – były to najczęściej arcydzieła propagandy mające na celu umocnić wpływy nazistów w krajach okupowanych i neutralnych. Dlatego polskie podziemie prowadziło ciągłą konsekwentną walkę, żeby unieszkodliwić hitlerowską tubę.

Jak było w Szwajcarii? Szwajcarzy chętnie oglądali te pseudodokumentalne filmy krótkometrażowe uznając je za swoje „okno na świat”. Trzeba jednak dodać, że mieli porównanie – jako kraj neutralny mieli również dostęp do kronik produkowanych przez aliantów. Szwajcarskie władze jednak bardzo szybko zidentyfikowały nazistowskie kroniki filmowe jako zagrożenie dla jedności i oporu Szwajcarii. Ujęcia pikujących bombowców, triumfujących niemieckich żołnierzy wkraczających do kolejnych miast, łodzi podwodnych w akcji miały za zadanie podminować morale tych, którzy chcieli się oprzeć nazistom. Dlatego w odpowiedzi na nazistowską propagandę Szwajcarzy zaczęli produkować swoje kroniki filmowe Wochenschau. W porównaniu do nazistowskich bombastycznych materiałów, szwajcarskie kroniki filmowe były wręcz ascetyczne. Bez wątpienia Szwajcarzy nie mogli sobie pozwolić na zbyt szczegółowe pokazywanie swojego potencjału wojskowego ani baz militarnych. Szwajcarskie kroniki filmowe były przecież szczegółowo analizowane w nie tylko w Bernie, ale i w Berlinie… Szwajcarzy umiejętnie wykorzystali swoje atuty, żeby jednocześnie odstraszyć nazistów i umocnić wiarę w opór swoich obywateli. Odpowiedzią na obrazy atakujących czołgów były zdjęcia ośnieżonych alpejskich szczytów chronionych przez żołnierzy w maskujących kombinezonach widocznych wyłącznie przy bardzo dużym zbliżeniu. Gdy Niemcy pokazali film z inwazji przy pomocy spadochroniarzy, dwa tygodnie później Szwajcarzy odpowiedzieli filmem z konkursu strzeleckiego, gdzie szwajcarska młodzież chwaliła się swoimi umiejętnościami snajperskimi.

Szwajcarska Służba Filmowa (AFD) pokazywała również życie cywilów, które miało być wzorem ciężkiej pracy i wytrwałości w obliczu braków w zaopatrzeniu i niedostatku. Filmy pokazywały Szwajcarów przystosowujące coraz to nowe ziemie pod uprawy, zbieranie złomu przez uczniów szwajcarskich szkół, czy kobiety pracujące w fabrykach i szpitalach.

Satyrą w totalitaryzm

Satyra to świetna broń przeciwko napuszonym totalitarnym reżimom. Weźmy chociażby na przykład „Dyktatora” z Charliem Chaplinem.

Szwajcarska satyra polityczna była również ważnym, choć oddolnym instrumentem obrony duchowej narodu. Wymierzona była w 99% w Hitlera, dlatego władze Szwajcarii starały się sprawiać pozory walki lub chociażby kontroli prezentowanych w niej treści. Żeby nie dać nikomu pretekstu do ataku, Szwajcarzy wprowadzili cenzurę mediów. Była to jednak dość łagodna forma cenzury, ponieważ dzieła nie były weryfikowane przed publikacją, ale po fakcie. Jakie były kary? Również niezbyt ostre – można było otrzymać ostrzeżenie bądź zostać ukaranym konfiskatą całego nakładu lub wycięcia spektaklu z programu. Jednak cenzura, jak to zwykle bywa, stała się kolejnym bodźcem do flirtu z zakazanymi tematami. Jednym zdaniem – szwajcarscy dziennikarze i artyści robili wszystko, żeby im się upiekło, a publiczność i tak zrozumiała, o co chodzi.

Jednym z filarów satyry politycznej był magazyn satyryczny Nebelspalter – coś w rodzaju szwajcarskiego Charliego Hebdo. Pismo słynęło z ostrych rysunkowych karykatur wymierzonych przede wszystkim w III Rzeszę i Związek Radziecki.

Kolejnym ośrodkiem walki z nazistami był Cabaret Cornichon, którego symbolem był nomen omen uśmiechnięty ogórek z parasolką. Występy kabaretu były tak obrazoburcze, że zwykle na widowni znajdowali się niemieccy agenci i stenografowie spisując przykłady szyderstw ze swojego wodza i nazwiska odpowiedzialnych za nie artystów.

Jak tłumaczył się dyrektor Cornichona niemieckim dyplomatom? Najczęściej, mówiąc kolokwialnie, rżnął głupa. Wyśmiewanie Hitlera nazywał nieporozumieniem wynikłym z niezrozumienia dialektu szwajcarskiego. Jeden odważniejszy skecz niemal stał się źródłem niemal konfliktu dyplomatycznego. Mężczyzna przebrany za Hitlera sprzedawał obrazy, a przechodnie komentowali „Co chcesz z nim zrobić?” (w domyśle, z Hitlerem, a nie z obrazem) „Zastanawiam się, czy powiesić, czy postawić pod ścianą”. Skecz spotkał się z prawdziwym aplauzem publiczności i wściekłością ambasady niemieckiej w Bernie. Jak się z tego tłumaczyli Szwajcarzy? „Nie każdy niski mężczyzna z wąsem to Hitler, a zresztą przecież chodziło w tym skeczu o obrazy… ”

Ciemna strona obrony duchowej

Czy były jakieś cienie tego ruchu polityczno – kulturalnego? Ależ oczywiście, Szwajcarskie Blabliblu to nie jedyna słuszna propaganda, która Wam będzie głosić prawdę wcieloną. Pro-szwajcarskość polityki Szwajcarii miała niezbyt ciekawe konsekwencje dla uchodźców, dla których ten kraj był mało dostępną oazą w oceanie wojny. Faktem jest, że Szwajcaria przyjęła już znaczne ilości uciekinierów przed wojną. Po wybuchu wojny jednak zamknęła swoje granice, wprowadziła wizy dla obcokrajowców i zaczęła prowadzić deportację niektórych uchodźców – nawet posiadając wiedzę, że po przekroczeniu granicy trafią prosto do obozu koncentracyjnego. Das Boot is voll – łódka jest pełna – tak uzasadniały tę decyzję władze Szwajcarii tłumacząc, że kraj, zależny od swoich sąsiadów, nie jest w stanie wyżywić wszystkich swoich mieszkańców. Czy tak właśnie by się stało? Czy Szwajcaria otwarta na wszystkich nie byłaby w stanie przetrwać? W tej chwili to tylko akademickie spekulacje…

Faktem jednak jest, że Szwajcaria przetrwała jako wyspa pokoju w oceanie wojny, a jej niezniszczona gospodarka przeżyła prawdziwy powojenny boom. Nam pozostał honor i duma z walki po stronie zwycięzców, którzy nas w kluczowym momencie pozostawili samym sobie…

Źródła:

„Szwajcaria i Naziści” S. P. Halbrook

„Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu” A. Porębski

http://history-switzerland.geschichte-schweiz.ch/spiritual-defense-world-war-ii.html

https://fr.wikipedia.org/wiki/Henri_Guisan